Romeyka'yı Yeniden Keşfetmek
Araştırmanın Bağlamı
Romeyka, geleneksel olarak Pontus adıyla bilinen ve bugün Türkiye’nin kuzeydoğusunu kapsayan bölgede konuşulan Yunanca’nın yaşayan son varyantıdır (Parcharidis 1880, Deffner 1878, Mackridge 1987, 1995, Sitaridou 2014).
Sürmene, Rize ve Maçka bölgelerinde Rumca konuşanların, 15-18. yüzyıllarda İslamlaştırıldıkları düşünülmektedir (Vryonis 1986). Ancak bunlardan ne kadarının asimile olmuş Kafkas yerlileri ve ne kadarının 1460 sonrasında Osmanlılarla beraber Pontus’a girdikten sonra Yunancayı benimsemiş Türkler olduğu belli değildir. 1923 tarihli Lozan Antlaşması çerçevesinde Yunanistan ve Türkiye arasında gerçekleşen nüfus mübadelesi gereğince Anadolu’daki tüm Ortodoks Hıristiyanlar Yunanistan’a, Yunanistan’daki tüm Müslümanlar ise Türkiye’ye göç etmek zorunda kalmıştır.
Dinin kıstas alındığı bu mübadelede, Rumca konuşan Müslümanların ise Anadolu'daki memleketlerinde kalmalarına izin verilmiş ve Rumanın bu bölgede sınırlı alanlarda varlığını sürdürmesinin önü açılmıştır.
Romeyka Günümüzde Nerelerde Konuşulmaktadır?
Günümüzde, Romeyka’nın konuşulduğu üç yerleşim bölgesi kalmıştır:
Of (Çaykara), Sürmene ve Tonya.

(Sitaridou 2013:99 in In M. Jones & S. Ogilvie (eds.), Keeping Languages Alive: Documentation, Pedagogy and Revitalization. Cambridge: Cambridge University Press, © Cambridge University Press 2013)
İsimlendirme Üzerine: Romeyka, Ro(u)meika, Rumca, ρωμέικα, ρομέικα, Müslüman Pontusçası ya da sadece Pontus Rumcası mı?
Mackridge (1987) dokümantasyonunu yaptığımız varyant için ‘Müslüman Pontuscası’ terimini kullansa da, biz bu dili konuşanların çoğunun kullandığı /roméika/ terimini tercih ediyoruz (bazı konuşmacıların /romáika/ hatta /rumáika/ terimlerini kullandıkları da görülmüştür). Aynı kişiler Türkçe konuşurken dillerini Rumca olarak adlandırabilirler, bu sebeple bu terim bize göre de uygundur. Konuşmacıların kendileriyle özdeşleştirmedikleri bir terimi kullanmak, mevcut akademik uygulamalarla örtüşmemektedir.
Bununla beraber /roméika/ (yazımı her nasıl yapılırsa yapılsın) terimi, 20. yüzyıla kadar, gündelik konuşma dilinde günlük hayatta kullanılan Yunancaya işaret etmek için kullanılmıştır. Dahası bu terim, Pontus’ta bugün konuşulmakta olan /roméika/ ile yine konuşmacıları tarafından /roméika/ olarak adlandırılan Karadeniz’in diğer bölgelerinde (örneğin Sohum’da) ya da İstanbul’da konuşulan Rumca varyantlarını da yeterince ayrıştıramamaktadır. Bütün bu sebeplerle /roméika/’yı İngilizce veya Türkçede 'Romeic/Romeika' yerine, 'Romeyka' olarak yazmayı uygun gördük.
Benzer biçimde, 'Rumca' terimini de 'ρωμαίικα' değil, 'ρομέικα' olarak yazıyoruz—çünkü özellikle 'ρωμαίικα' terimi, farkında olmadan, Romeyka konuşanların ‘Yunanlılık’ kavramıyla ilişkilendirilmesine yol açabilir. Dolayısıyla Romeyka/ρομέικα dediğimizde, Pontusçanın sadece Müslümanlar tarafından konuşulan varyantından söz ediyoruz. Bahsi geçen Romeyka varyantını daha da belirgin hale getirmek istediğimizde (zira belli bir dilbilimsel fenomen bir varyantta karşımıza çıkarken diğer varyantlarda var olmayabilir), Romeyka terimini konuşulduğu yer ile ilişkilendiriyoruz (örneğin Tonya Romeykası, Of [Çaykara] Romeykası, Sürmene Romeykası gibi).
Romeyka’nın Sınıflandırması
Genetik açıdan Romeyka, Kapadokya Yunancası ile birlikte Anadolu Yunancası grubunun merkezinde yer alan Pontus grubuna dahildir (Drettas 1999, Horrocks 2010, Kontossopoulos 1981). Sitaridou’ya (2014) göre bölgede İslamiyete geçiş öncesinde konuşulan Romeika Yunancanın yapısal açıdan zaten gayet muhafazakar bir varyantıydı. İslama geçiş süreci ve sonrasında ise Müslümanlar tarafından konuşulan Romeyka, hem (Geç-)Ortaçağ Yunancasının diğer varyantlarından, hem de Lozan sonrasında ‘Pontus Rumcası’ olarak adlandırılan ve Modern Yunanca etkisiyle belli ölçüde değişen ve bugün Hristiyan Pontusluların konuştuğu Romeika’dan tamamen izole hale geldi.
Romeyka'nın Dökümantasyonunun Aciliyeti
- Romeyka, UNESCO tarafından “kesinlikle tehlike altında” olarak, Dünya Tehlike Altındaki Diller Ansiklopedisi’nde ise “ciddi derecede tehlike altında” olarak sınıflandırılmıştır. Romeyka bugün bu varyantı konuşan topluluğun temel konuşma dili olan Türkçe ile yoğun etkileşimi sebebiyle ciddi derecede yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bu tehlike, artık topluluktaki çocukların Romeyka varyantını konuşmadıkları göz önüne alındığında daha da belirgin hale gelmektedir.
- Türkiye’de (çoğunlukla İstanbul ve Gökçeada’da) yaşayan Ortodoks Hıristiyanların ve Lozan sonrası (ve Yunanistan'ın parçası haline gelen diğer bazı yerleşim yerlerinden) Türkiye’ye sürülen Müslüman Giritliler ve diğer göçmenlerin konuştuğu Yunanca istisna olmak kaydıyla, Romeyka bugün Türkiye’nin doğusunda konuşulan Yunancanın hayatta kalan son varyantıdır. Kapadokya Rumcası gibi diğer tüm Anadolu varyantları artık Türkiye’de konuşulmamaktadır.
- Romeyka hakkında günümüze kadar dilbilimciler tarafından planlı bir belgelendirilme yapılmamıştır. Bu proje, güncel dilbilimsel teoriyi ve yok olmaya yüz tutmuş dilleri kayıt altına almak amacıyla geliştirilmiş saha çalışması yöntemlerini birlikte kullanmayı amaçlar.
Romeyka'yı Yeniden Keşfetmek
Romeyka’da mastarın varlığını sürdürdüğüne dair ilk açıklamalara halihazırda Parcharidis (1880, 1888), Deffner (1878) ve Dawkins’in (1914, 1937) çalışmalarında rastlanmaktadır. Bunları takip eden ve Romeyka üzerine yapılmış ilk kayda değer çalışma ise—ilk çalışmaların üzerinden yüz yıldan fazla zaman geçtikten sonra—Mackridge (1987, 1995, 1996) tarafından yayımlanmıştır.
Mackridge, her ne kadar Pontus Rumcası üzerine yapılan çalışmaların "kutsal kasesi" olarak tanımladığı Pontus mastarını etraflıca ele alsa da, Romeyka mastarının üretken bir kategori olup olmadığı büyük şüpheler uyandırmıştır. Bunun en büyük sebebi de bazı yazarların (örneğin Tombaidis 1977 [1996]; Joseph 1985; daha yakın tarihli bır çalışma için bkz. Kavčič 2005: 11 mastarın Pontus Rumcasında “Büyük Göç”ten, yani mübadeleden, çok önce kaybolduğunu iddia etmeleridir.
Bu şüphelere rağmen Mackridge’in çalışmaları oldukça önsezili ve ilham vericidir.
Ioanna Sitaridou, Ocak 2006’da Oxford Üniversitesi’nde, İspanyolca ve Portekizcede Orta Çağ’da kullanılan çekimli (ve şahıs) mastarlar üzerine bir konuşma yaparken, Peter Mackridge dinleyiciler arasındaydı ve Dr. Sitaridou’nun bugünkü Romeyka’da mastarın kullanımını araştırmakla ilgilenebileceğini sezdi.
Bu akademik bildirinin sonuçlarına buradan ulaşılabilir.
